Waarheid is maakbaar

Mag ik je uitnodigen voor een verhaal over het brein, het fantastische instrument dat bepaalt hoe jij jouw wereld waarneemt en waarmee jij je eigen waarheid maakt? Een verhaal over waarneming, waarheid en de subjectiviteit ervan. Want in tegenstelling tot wat het woord beweert, kent waarheid geen universele waarde. Sterker nog, waarheid is maakbaar zelfs als je het werkelijk hebt meegemaakt!

Van drie waarheden naar nog steeds geen werkelijkheid

Van mijn vader hoorde ik altijd “Er zijn drie waarheden, jouw waarheid, mijn waarheid en dé waarheid”. Met de eerste twee ben ik het eens. Met de derde niet. Volgens mij is er geen ‘dé waarheid’. Vaak bedoelen we echter met ‘dé waarheid’ de grote gemene deler uit wat verschillende mensen als waarheid beschouwen. Maar ook al deel je samen een ervaring, je zal er altijd met je eigen ‘bril’ naar kijken; je brein filtert elke ervaring en creëert er een beeld van dat jij als waarheid aanneemt. Waarheid is persoonlijk. Wetenschappers en filosofen zijn het er nog niet over eens of er wel een werkelijkheid bestaat.

Immanuel Kant geeft hieronder duidelijk aan dat kennis altijd gekleurd is door ervaringen:

Er kan geen twijfel over bestaan dat al onze kennis begint met ervaring. Want hoe zou het kenvermogen tot activiteit kunnen worden gewekt, als dat niet gebeurde doordat objecten onze zintuigen beroeren en zo voor een deel vanzelf voorstellingen teweegbrengen, voor een deel de werkzaamheden van ons verstand aanzetten om die voorstellingen te vergelijken, te verbinden of te scheiden, om zo het ruwe materiaal van zintuiglijke indrukken te verwerken tot de kennis van objecten die ervaring heet? — Immanuel Kant, “Kritiek van de Zuivere Rede”, B1,10, 1787

“Zoveel mensen, zoveel waarheden” hebben we allemaal wel eens gehoord. Het mooie is dat hoe ‘waar’ iets ook mag zijn, iedereen voelt er wat anders bij. Onze emoties zijn daarin telkens uniek. Laten we daarom stellen dat werkelijkheid de waarheid van een individu is. Wat jij werkelijk meemaakt, is jouw waarheid. Die kan veranderen, worden bijgesteld, maar het blijft jouw werkelijkheid.

Dit is een mooi vertrekpunt voor dit verhaal over de waarde van waarheid. We bouwen hierop voort, maar de filosofie laten we even achter ons. Op naar de praktijk van alledag.

Met als startpunt van de reis, gaan we door met de opmerking van Immanuel Kant, maar we laten de filosofie even achter ons. Terug naar de praktijk van alledag.

Je waarneming voor waar nemen

Wat je ziet is waar.

Ons brein is een waarnemer. Die ervaart. Je ziet iets, dus is het zo. Niet voor niets dat we zeggen “eerst zien, dan geloven”. En niet alleen zien, maar ook ruiken, horen, voelen, proeven. Onze vijf zintuigen leveren een enorme waarheidsbeleving op en wat maken we daar graag misbruik van!

We gebruiken geurtjes die eigenlijk niet bij ons lichaam horen in de vorm van parfums en deodorant. We gebruiken make-up om ons er anders uit te laten zien. We gebruiken smaakversterkers in ons eten om de smaaksensatie te vergroten. Onze oren zijn getraind om gericht te luisteren. Niet omdat we niet alles horen, maar omdat ons brein selecteert waar de aandacht naar uitgaat, wat we binnen krijgen en wat we kunnen vertalen. We kijken naar de televisie en zien een alternatief beeld van de waarheid, of totale onzin op zo’n manier visueel uitgedrukt dat het ‘aannemelijk’ wordt en voor ons brein waar wordt - het gebeurt… Of het nu met besef is van ’onzin’,’realiteit’ of sciencefiction, dat maakt niet uit. Dat is een waardebepaling ‘achteraf’. Op het moment is het waar. Daarom is het werkwoord ook waarnemen.

Onze zintuigen pakken informatie uit de fysieke buitenwereld (die voornamelijk bestaat uit trillende atomen) en bieden dit aan het brein aan. Die gaat vertalen. Stroomstootje hier, stroomstootje daar, en daar ontstaat het beeld van een mens. Daar is het beeld van een hond. Nog wat stroomstootjes en het beweegt. Nog meer stroomstootjes en het geluid van geblaf en gelach komen door. De interpretatie is in volle gang, want het gaat om een klein mens; het gelach is hoog dus het zal wel een kind zijn. Je wordt er al blijer van. En dat allemaal in de introfilm van een computerspel.

Uiteraard is bovengenoemd voorbeeld een enorme oversimplificering. Maar het is voldoende voor nu. Heb je wel eens opgemerkt dat je je neus eigenlijk nooit ziet, terwijl als je één oog dicht doet, dat toch echt zou moeten? Je brein corrigeert het beeld dat je ervaart, omdat het er geen méérwaarde aan hecht om je neus de hele dag te zien. Het is geweldig dat we de hele dag door onze realiteit aanpassen aan wat ons beter uitkomt. Grote kans dat je je niet altijd bewust bent van alles wat je ruikt, of van wat je gewaarwordt. Het is ook zeker onprettig om alles te horen van wat er om je heen gebeurt. We zien enkel wat we kunnen interpreteren met ons brein. Daarmee is ons waarneemvermogen afhankelijk van hoe open je staat voor nieuwe invloeden of je dit ook werkelijk “ziet”. Wat zou het effect zijn op je gevoel als je wel alle gespreken om je heen hoort? Gelukkig is ons brein vrij selectief.

Ons brein kan echter ook ons beeld beïnvloeden en informatie ‘door elkaar’ halen. Geluiden verwerken in beeld was bekend bij Franz Liszt terwijl hij riep “Wat meer blauw in deze episode aub” en bedoelde dat er anders gespeeld moest worden in het orkest. Het fenomeen heet [Synesthesie](http://nl.wikipedia.org/wiki/Synesthesie_(zintuig). Is dat dan ‘fout’? Maakte hij een foute vertaling of was het enkel “anders”? Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat onze herinneringen eigenlijk reconstructies zijn in het moment. Fragmenten van informatie uit het verleden worden bij elkaar geraapt en er wordt een actuele ervaring mee gecreëerd. Daarom is onze herinnering ook zo makkelijk te beïnvloeden. De waarheid herinneren is daarmee een stuk moeilijker geworden: los van de vraag wat er dan “waar” is, is er ook nog de vraag of de informatie die je bij elkaar knoopt tot een herinnering daadwerkelijk wel ooit bij dezelfde ervaring hoort! Misschien introduceer je andere gedachten, patronen, herinneringen, visies, films, verhalen of ervaringen van anderen in jouw verhaal. Agenten die vaak ondervragen weten hier alles van. Er van uitgaande dat Liszt niet ‘fout’ zat met zijn waarneming en dat geheugen onbetrouwbaar is wordt het moeilijk voor ons om onze waarneming nog langer voor “waar” aan te nemen tenzij we waarheid als iets individueels gaan zien.

Indrukken van binnenuit

Voor onze brein zijn dagdromen waarheid. Waarom? Omdat ons brein “waarneemt” zoals we eerder ontdekt hebben. Maar bij een dagdroom komen de stroompjes die het brein aanstuurt niet van onze zintuigen, maar vanuit een ander deel van het brein. Dus geen extern beeld, maar een intern beeld. Dagdromen, dromen, herinneringen en informatie uit andermans ervaring veranderd daarom onze totale impressie voortdurend. En telkens blijft het getoetst worden aan allerlei overtuigingen en dat eindigt met een gevoel. Hoe sterker het gevoel, hoe groter onze ‘waarheid beleving’.

Stel je eens voor dat je naar een feestje bent geweest. Je hebt er geweldig gelachen. Er waren redelijk wat mensen, de sfeer was goed. De humor zat er goed in, het contact met verschillende mensen verliep simpel en je hebt je uitstekend vermaakt. Je gaat naar huis. Als je wakker wordt de volgende ochtend denk je terug aan een heerlijk feest en gezelligheid en levert je dat een fijn gevoel. Je doet je telefoon weer aan en krijgt het bericht dat twee mensen waar je de avond daarvoor nog lekker mee hebt gekletst een ongeluk hebben voor het huis waar het feestje aan de gang was. Ineens is het géén leuk feestje meer en je gevoel verschuift door deze nieuwe toevoeging van je informatie. De ervaring van de nacht ervoor lijkt veranderd, je gevoel vertelt je dat, en grote kans dat je vanuit je overtuiging nu vind dat je niet meer met een fijn gevoel mag terugdenken aan dat feestje.

Wat er gebeurd is, is dat er nieuwe informatie achteraf wordt toegevoegd aan je ervaring van het feestje en dat je met een stel overtuigingen jezelf belemmert om alsnog van het feestje te genieten. En - heel belangrijk - die informatie komt vanaf een bericht van je telefoon!

Zilla van den Born heeft dit in 2014 geweldig gedemonstreerd met haar afstudeer werk over fotografie. Ze schrijft:

Een foto is misschien wel een van de meest gelaagde en tegenstrijdige objecten die we om ons heen kunnen aantreffen. Ze representeert de werkelijkheid, maar toch ook weer niet, ze is feitelijk, maar ook weer een mening, ze is technologie, maar ook een kunstvorm. Er is een constante strijd gaande tussen de twee fotografische overwegingen: het gefotografeerde object zo mooi mogelijk weergeven of de waarheid vertellen. Wat een foto dan uiteindelijk echt weergeeft is nooit de exacte situatie zoals die in werkelijkheid was, maar moet deze wel vertegenwoordigen. Deze verraderlijke, dubbelzinnige relatie met de werkelijkheid maakt fotografie voor mij zo fascinerend. Het roept vragen op over de representatieve kracht van beelden en de realiteit zelf.

© Zilla van den Born

Ze gebruikte dit om vijf weken lang foto’s te manipuleren en te plaatsen op Facebook. Zo simuleerde ze dat ze op verschillende plekken in de wereld was geweest terwijl ze dit vanuit haar Amsterdamse studio deelde. Haar familie en vrienden hadden haar nog uitgezwaaid op Schiphol en daarom was hun ervaring en waarheid beleving totaal anders. (Lees een interview)

Deze mensen, en vooral het schokkende effect wanneer we informatie toevoegen zodat onze ervaring veranderd heeft ze mooi vastgelegd op deze video. Overigens zijn we allemaal gewend geraakt aan een geweldig gemanipuleerde waarheid.

Conclusie

Waarheid ís maakbaar. Er is enkel jouw waarheid en jouw brein bepaalt hoe deze waarheid eruit ziet. Dat is goed nieuws. Het betekent namelijk dat je ook een andere waarheid kunt maken, je kunt zelf voor een waarheid kiezen. Lees in hoe je je brein kunt verleiden.